To studium przypadku ilustruje pojemność tematyczną i elastyczność RITY jako programu. Choć punkt ciężkości RITY jest zdecydowanie po stronie działań nastawionych stricte na edukację, budowę społeczeństwa obywatelskiego, to jednak formuła jest na tyle otwarta, by bardzo szeroko rozumieć dzielenie się polskim doświadczeniem, odpowiadać na pojawiające się potrzeby i dostrzegać nowe istotne tematy. Podobnie jak w Polsce i na Zachodzie, tak i na Ukrainie temat ochrony środowiska i ekologii będzie coraz istotniejszy, nie tylko w wymiarze naukowym, ale przede wszystkim społecznym, jako element zaangażowania obywatelskiego.

Jest to również  drugi przykład cyklu projektów, w których kolejne działanie jest pogłębieniem i poszerzeniem pierwszego. W tym przypadku oznaczało docieranie do większej liczby odbiorców z nowych grup i większy nacisk na lobbing w kierunku ustawowego umocowania ochrony przyrody w ramach sieci Emerald na Ukrainie.

Również tu można wyróżnić kilka najważniejszych filarów skuteczności projektów:

• istnienie ważnej i dobrze zdiagnozowanej potrzeby po stronie wschodniej i świadomość jej istotności u wschodniego partnera;
• wiarygodny i zaangażowany partner po stronie wschodniej, mający możliwości organizacyjne i wysoką motywację do działania;
• przekazywanie rozwiązań, które mogą być utrzymane lub rozpowszechniane bez generowania istotnych kosztów pieniężnych i organizacyjnych. Poprzez publikacje i szkolenia przekazana została konkretna wiedza o samej sieci i zasadach dokumentowania konkretnych obszarów. Ponieważ zadanie to wymaga zaangażowania przynajmniej zasobów ludzkich, dodatkowym wsparciem, mającym ułatwić jego realizację był zakup drona dla wschodniego partnera;
• duże doświadczenie polskiego partnera w budowaniu analogicznej sieci obszarów chronionych w podobnym krajobrazie prawnym (kraj po zmianie ustroju, dopiero tworzące się podwaliny demokratycznych instytucji i integracji prawa krajowego z międzynarodowym).

Wyzwaniem w przypadku tego projektu (i dalszego rozwoju sieci Emerald na Ukrainie) może być kwestia długofalowej stabilności wschodniego partnera. Choć poziom motywacji i wiedzy wśród osób zaangażowanych w projekt był bardzo wysoki, to jednak ich praca ma charakter stricte wolontariacki i w dłuższej perspektywie nie musi być dla członków działalnością priorytetową (ze względu na inne zobowiązania i konieczność pracy zarobkowej w innych miejscach), co może prowadzić do rozpadu organizacji i utraty zbudowanego potencjału. Zwłaszcza do czasu zakończenia procesu legislacyjnego, koncepcja rozwoju sieci opiera się zatem na zaangażowaniu kilku osób, mających również inne zajęcia i obowiązki zawodowe.

W przypadku tych projektów nawet mniejszy budżet nie stanowił problemu w toku realizacji, jednak wyższy grant pozwolił na poszerzenie działań projektowych oraz zakupienie sprzętu dla wschodniego partnera, co nie byłoby możliwe przy wcześniejszym budżecie.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Historia programu.
W ostatnich edycjach programu RITA pojawiała się również tematyka ekologii i ochrony środowiska. Szczególną uwagę w tym obszarze zwracały dwa projekty realizowane przez Fundację Dziedzictwo Przyrodnicze na Ukrainie, we współpracy z organizacjami EPC oraz UNCG. Głównym celem obu tych projektów było wsparcie rozwoju sieci Emerald, pozaunijnego odpowiednika obszarów ochrony Natura 2000.

Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze od wielu lat jest jednym z najważniejszych pozarządowych aktorów wspierających dokumentację ważnych przyrodniczo obszarów i umieszczanie ich w rejestrze Natura 2000 oraz ich bieżącą ochronę. Nawet w Polsce, gdzie sieć ta funkcjonuje już od blisko dwudziestu lat i umocowana jest zarówno w prawie krajowym, jak i unijnym, ochrona poszczególnych obszarów pozostaje sporym wyzwaniem (wszyscy pamiętają choćby budowę drogi w rejonie Rospudy). Problem ochrony ważnych ekologicznie terenów jest jednak dużo poważniejszy u naszych wschodnich sąsiadów, gdzie brakuje zarówno ich odpowiedniego udokumentowania i zidentyfikowania, jak też podstaw prawnych regulujących ich funkcjonowanie.

Projekty FDP miały być odpowiedzią na właśnie te wyzwania – w pierwszej kolejności znaczące powiększenie sieci Emerald na Ukrainie (poprzez pomoc partnerowi w organizacji terenowych wypraw badawczych, przygotowaniu dokumentacji i współpracy z organami rządowymi), a w dłuższej perspektywie czasu ustawowe umocowanie ochrony obszarów z listy w ukraińskim prawie.

Pomysł na projekt zrodził się dość przypadkowo w roku 2015 podczas spotkania przyszłych partnerów w ramach zupełnie innego projektu. Wówczas wywiązała się rozmowa o sieci Natura 2000 i dyskusja o możliwościach ochrony przyrody na Ukrainie. I, co ciekawe, to od polskiej strony ukraińscy przyrodnicy dowiedzieli się o istnieniu sieci Emerald i możliwości jej rozwoju w ich kraju. Koncepcja padła na podatny grunt i postanowiono wykorzystać doświadczenia polskiego partnera i zaadaptować je na gruncie wschodnim.

U podstaw projektu leżało przekonanie, że fundamentem szerszych i długofalowych zmian powinna być popularyzacja koncepcji sieci Emerald w środowiskach profesjonalistów potencjalnie zainteresowanych tym tematem – biologów, studentów kierunków przyrodniczych, pozarządowych aktywistów ekologicznych, przedstawicieli stosownych organów władz itp. W tym celu zrealizowano szereg seminariów w różnych miastach, na których dzielono się zarówno informacjami o sieci, jak też wcześniejszymi doświadczeniami FDP w dokumentowaniu i ochronie podobnych obszarów. Seminaria te w przypadku studentów miały pokazać im jak może wyglądać ich praca w przyszłości i z jakimi projektami mogą mieć styczność, zaś w przypadku osób już zawodowo aktywnych w obszarze ochrony środowiska, poszerzyć ich wiedzę o sieci Emerald i zachęcić do jej współtworzenia. W ich przypadku seminaria uzupełnione były warsztatami terenowymi.

Ważnym rezultatem wspierającym promowanie tej formy ochrony przyrody były też trzy publikacje (dostępne na prawach wolnych licencji) szczegółowo opisujące proces identyfikowania i rejestrowania chronionych obszarów. Każda kolejna była na wyższym poziomie szczegółowości i specjalizacji (pierwsza ogólnie o zasadach planowania sieci Emerald, druga to swego rodzaju podręcznik dla botaników, a trzecia w zasadzie gotowy „shadow list” obszarów, które na pewno powinny do sieci wejść i skierowana była przede wszystkim do instytucji państwowych). Dzięki temu możliwe stało się przetarcie szlaków nie tylko wśród bezpośrednich uczestników projektu, ale znacznie szerszego grona interesariuszy. Co więcej, dysponowanie tego rodzaju „podręcznikiem” może pozytywnie przełożyć się na trwałość projektu i pomóc ukraińskim organizacjom w dalszym samodzielnym rozwijaniu sieci bez konieczności dodatkowego wsparcia merytorycznego ze strony polskiego partnera.

Choć wciąż nie została uchwalona ustawa oficjalnie umocowująca ochronę obszarów sieci Emerald w ukraińskim prawie, to jednak już teraz, dzięki powoływaniu się na zapisy Konwencji Berneńskiej możliwe są interwencje w przypadku inwestycji zagrażających obszarom chronionym. Przykładem jest blokowanie powstania dużej farmy wiatrowej w Karpatach na obszarze wpisanym do sieci dzięki działaniom projektowym. I choć nie jest to ochrona doskonała (istnieje obawa, że prawnicy mogą podważyć legalność ochrony przez brak uchwalonej ustawy), gdyby obszar ten nie był częścią sieci Emerald nie byłoby żadnej możliwości zablokowania lub opóźnienia szkodliwej inwestycji.

Zrealizowane przez FDP projekty należy traktować jako początek długofalowego procesu porządkowania i uzupełniania listy obszarów chronionych. Ponieważ prace badawcze i dokumentacyjne odbywały się w oparciu o pracę wolontariacką (studentów, ekspertów, pracowników NGO), dzięki temu w ramach projektu pojawił się także element sieciowania – utworzyła się mała wolontariacka społeczność zaangażowanych ekspertów posiadających już wiedzę i doświadczenie i mogących kontynuować pracę przy nowych obszarach sieci Emerald.
Kluczowym momentem, warunkującym długofalowy sukces całego przedsięwzięcia, jest jednak dokończenie procesu legislacyjnego i uchwalenie odpowiedniej ustawy. Zarówno Fundacja, jak i jej partnerzy współpracują z ukraińskim Ministerstwem Środowiska, które – choć rozumie istotność kwestii – niekoniecznie ma wystarczającą siłę polityczną, by wprowadzić odpowiednie przepisy w życie.

Jak powstał pomysł na projekt? Jak została nawiązana współpraca ze wschodnim partnerem? Jak przebiegała współpraca ze wschodnim partnerem?
Współpraca została nawiązana w roku 2015, a pomysł na projekt zrodził się niejako przypadkowo podczas dyskusji przedstawicieli polskiego partnera i specjalistów od sieci Natura 2000 z gośćmi z Ukrainy (jedna z nich była stażystką Fundacji, później oboje byli szefami organizacji partnerskich projektu), w czasie której dowiedzieli się o istnieniu sieci Emerald i możliwości jej rozwijania na Ukrainie. Choć jednak „rozwiązanie” zostało niejako podsunięte przez stronę polską, to jednak diagnoza i świadomość problemu (brak odpowiedniego udokumentowania obszarów wartych ochrony i prawnych możliwości jej zapewnienia) była obecna po stronie ukraińskiej. Koncepcja projektu wykrystalizowała się podczas grantu wyjazdowego RITY do Mołdawii (wspierającego inne działanie), podczas którego doszło do kolejnego spotkania polskich i ukraińskich ekspertów.
Po zakończeniu pierwszego projektu jeden z kluczowych współpracowników założył własną organizację, nakierowaną mocniej na aspekty naukowo-ekologiczne, w mniejszym stopniu zaś prawne. Ponieważ było to podejście zbieżne z filozofią Fundacji to z jego organizacją przeprowadzony został drugi projekt. Tym niemniej współpraca pomiędzy wszystkimi partnerami w obu projektach została oceniona bardzo dobrze przez wszystkich partnerów. Jedynym problemem było rozliczanie części faktur i znaczna ilość dokumentów, możliwe jednak, że było to wyzwaniem przede wszystkim ze względu na stosunkowo małe doświadczenie Fundacji w realizowaniu projektów poza Polską.

Jakie osiągnięto rezultaty?
Pierwszym z rezultatów projektów było poszerzenie sieci Emerald na Ukrainie o nowe obszary poprzez wsparcie działań dokumentacyjnych i badawczych. Drugim było zwiększenie świadomości dotyczącej istnienia sieci, jej istotności i kryteriów, które powinny spełniać obszary wśród środowisk związanych z ochroną przyrody na Ukrainie – pracowników proekologicznych NGO, studentów i kadry kierunków biologicznych i przyrodniczych oraz – pośrednio – pracowników instytucji państwowych odpowiedzialnych za prawodawstwo w zakresie ochrony środowiska. Poza cyklem seminariów i konferencji wymiernym rezultatem były trzy publikacje skierowane do różnych (wymienionych powyżej) grup odbiorców. Ostatnia z nich stanowiła nieformalną „shadow list” obszarów, które powinny zostać włączone do sieci Emerald na Ukrainie.
Prace badawcze i dokumentacyjne odbywały się w oparciu o pracę wolontariacką (studentów, ekspertów, pracowników NGO), dzięki temu w ramach projektu pojawił się także element sieciowania – utworzyła się mała wolontariacka społeczność zaangażowanych ekspertów posiadających już wiedzę i doświadczenie i mogących kontynuować pracę przy nowych obszarach sieci Emerald.

Jakie czynniki pomogły / przeszkodziły w osiągnięciu rezultatów?
Pierwszym z czynników sukcesu była współpraca ze zmotywowanym partnerem po stronie wschodniej, posiadającym wysokie kompetencje merytoryczne. Po drugie, obie organizacje, choć skupiające się na nieco odmiennych aspektach (kwestie prawne lub stricte ekologiczne) miały również świadomość istniejącego na Ukrainie zapotrzebowania na działania na rzecz ochrony przyrody i sieć Emerald okazała się skutecznym narzędziem do realizacji tych potrzeb. Po trzecie bardzo istotne było doświadczenie polskiego partnera płynące z wieloletnich działań na rzecz rozwoju sieci Natura 2000 w Polsce, które przełożyło się zarówno na wysoki poziom wiedzy, jak też znajomość potencjalnych przeszkód stojących na drodze do sukcesu. Ten kapitał był szczególnie cenny przy rozmowach o całościowym planowaniu rozwoju tej koncepcji na Ukrainie, rozumianej właśnie jako spójnej i przemyślanej sieci obszarów, nie zaś zbioru miejsc wpisywanych ad hoc na listę obszarów chronionych. Była to też próba uczenia się na polskich błędach, które do dziś rzutują na niepełność naszej sieci Natura 2000.
Przeszkodą, która może wpływać na trwałość i multiplikację rezultatów może być wolontariacki charakter wschodniego partnera. Choć poziom motywacji i wiedzy wśród osób zaangażowanych w projekt był bardzo wysoki, to jednak w dłuższej perspektywie brak stabilności finansowej organizacji i fakt, że nie musi być dla jej członków działalnością priorytetową (ze względu na inne zobowiązania i konieczność pracy zarobkowej w innych miejscach) może prowadzić do jej rozpadu. Wówczas, zwłaszcza w kontekście wciąż niezakończonego procesu legislacyjnego kotwiczącego sieć Emerald w prawie ukraińskim, może zabraknąć lidera, który kontynuowałby działania w tym temacie i pilnował, żeby obszary już wpisane na listę rzeczywiście zostały objęte ochroną.

Czy i w jaki sposób projekt był wspierany po jego zakończeniu? Jak można wspierać trwałość projektów (z RITĄ lub bez)?
Polski partner planował kontynuację cyklu w tym roku, jednak działania zostały póki co wstrzymane ze względu na pandemię. W tym kontekście trudno było mu określić jaki byłby możliwy sposób wspierania projektu po jego zakończeniu. Jako tego rodzaju działanie można jednak potraktować na przykład zakup drona, który jest wykorzystywany przez wschodniego partnera do dokumentowania i badania obszarów wartych wpisania na listę.

Jako wartościową i potrzebną formę wsparcia (z zaangażowaniem ze strony RITY) wskazywano dwa elementy: po pierwsze formułę współpracy umożliwiającą realizację dodatkowej wizyty studyjnej jakiś czas po zakończeniu projektu – albo wyjazd Polaków na wschód, albo zaproszenie gości ze wschodu do nas – tak by utrwalić ich wiedzę i pomóc im z nowymi napotkanymi wyzwaniami. Po drugie, w przypadku wschodnich partnerów, którzy sprawdzili się w toku wcześniejszych projektów, można pomyśleć o bezpośredniej linii komunikacji pomiędzy nimi a RITĄ, bez udziału polskiego partnera. Tym sposobem mogliby komunikować zapotrzebowanie na określone wsparcie (mentoringowe, projektowe lub inne) nawet jeśli polski partner nie będzie posiadał odpowiednich zasobów (ludzkich, finansowych), bądź nie będzie zainteresowany dalszą współpracą.

Mogłoby to się przyczynić do powstania swego rodzaju „giełdy potrzeb”, tematów do podjęcia przez polskie organizacje ze świadomością, że wschodni partnerzy, którzy je sygnalizują mają już doświadczenie projektowe, są wiarygodni i zmotywowani by działać dalej.

Czy istniało powiązanie pomiędzy projektami?
Oba projekty były ze sobą powiązane tematycznie i drugi z nich stanowił kontynuację i rozwinięcie wcześniejszych działań. Z jednej strony miał wesprzeć partnera organizacyjnie i kompetencyjnie w działaniach naukowych (możliwości identyfikowania i dokumentowania obszarów, które powinny zostać wpisane do sieci Emerald), z drugiej zaś kontynuował strategię komunikowania istotności sieci potencjalnym interesariuszom – zarówno przyszłym badaczom i ekologom, jak też działaczom NGO i stronie rządowej poprzez cykl seminariów i kolejne publikacje (każda z nich adresowana do nieco innych kręgów odbiorców).

Rola RITY – czy bez niej projekt był możliwy? Jak oceniają RITĘ jako grantodawcę? Jak im się współpracowało?
W opinii polskich partnerów projekt nie byłby możliwy do sfinansowania bez udziału RITY jako grantodawcy. Jego specyfika sprawia, że jest niejako na pograniczu działań stricte naukowo-badawczych i prospołecznych i trudno jest znaleźć jednego grantodawcę umożliwiającego jego realizację (WWF z którym współpracuje Fundacja jest nakierowany na działania stricte naukowe i proekologiczne). Elastyczność RITY pozwoliła jednak na uzyskanie dofinansowania, choć kosztem przesunięcia punktu ciężkości w stronę działań budzenia świadomości i lobbingu.

Dobra komunikacja, otwartość i przyjazność RITY sprawiły też, że Fundacja mimo mniejszego doświadczenia nie obawiała się podjęcia takiej współpracy, mając świadomość, że nawet w przypadku popełnienia jakiegoś błędu nie napotkają domniemania złej woli i reperkusji, lecz pomocna dłoń.

Budżet projektu – na co wystarczyły (lub co mogłyby sfinansować) dodatkowe środki? Czy to ważne i dlaczego?

Polski partner podkreślał w wywiadach, że jest przyzwyczajony do dużej oszczędności w gospodarowaniu środkami i nawet mniejszy budżet nie stanowił problemu w realizacji zamierzonych działań (nie został też wykorzystany do ostatniej złotówki). Również fakt, że ukraiński partner był nastawiony na współpracę na zasadzie wolontariatu ułatwił gospodarowanie środkami. Zwiększony budżet podczas drugiego projektu pozwolił przede wszystkim na poszerzenie planowanych działań – zaproszenie dodatkowych gości na konferencję, lepsze przygotowanie publikacji i zakup drona dla ukraińskiego partnera, by ułatwić mu prowadzenie prac badawczych i dokumentacyjnych już po zakończeniu projektu.

Polskie doświadczenie transformacji w kontekście projektu – czym jest?
W przypadku tego projektu nawiązanie do transformacji jest dość umowne – przez partnerów rozumiane było w dwóch wymiarach. Po pierwsze, sama możliwość uczestnictwa w inicjatywach takich jak sieć Natura 2000 czy Emerald jest owocem przemian ustrojowych i zbliżenia do zachodniej wspólnoty politycznej, zarówno Polski (już pełnoprawnie), jak i Ukrainy (jako „kandydata”). Po drugie, koncepcja projektu bazowała na wieloletnich polskich doświadczeniach tworzenia naszej sieci Natura 2000, osiąganych sukcesach i popełnianych błędach. Również i my borykaliśmy się z problemami nie tylko z dokumentowaniem obszarów (niewystarczającymi zasobami, wiedzą itp.), ale też zapewnieniem im odpowiedniej ochrony prawnej. I choć do dziś nasze rozwiązania są dalekie od doskonałości to mogą stanowić dla Ukrainy wartościowy punkt odniesienia.

Zrealizowane projekty:

Numer projektu	2017/18
Tytuł projektu	Zaangażowanie NGO i naukowców w tworzenie «shadow list» obszarów sieci Emerald na Ukrainie
Wysokość grantu	35 440 zł
Polski partner	Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze
Wschodni partner	Organizacja pozarządowa „Ekologia – Prawo – Człowiek (EPL)
Kraj	Ukraina
Obszar tematyczny	Inne: ochrona środowiska

Numer projektu	2018/12
Tytuł projektu	Rozwój ekologicznych organizacji pozarządowych i ich współpracy z naukowcami na rzecz poszerzenia sieci Emerald na Ukrainie
Wysokość grantu	57 012 zł
Polski partner	Fundacja Dziedzictwo Przyrodnicze
Wschodni partner	Ukrainian Nature Conservation Group (UNCG)
Kraj	Ukraina
Obszar tematyczny	Inne: ochrona środowiska

Obecnie Fundacja realizuje w ramach programu RITA projekt Zapobieganie szkodliwemu wpływowi planowanych przedsięwzięć na bioróżnorodność obszarów sieci Emerald na Ukrainie przez uczestnictwo w procedurach Oceny oddziaływania na środowisko (OOŚ) we współracy z Ukrainian Nature Conservation Group (UNCG).[:]